Η Παναγία Προυσιώτισσα
δεσπόζει σε ένα από τα πιο άγρια και αφιλόξενα τοπία, μεταξύ των βουνών Χελιδόνα, Καλιακούδα και της οροσειράς του Τυμφρηστού.
Λέγεται ότι το παρεκκλήσι της μονής ιδρύθηκε τον 9ο μ.Χ. αιώνα, τον καιρό του Αυτοκράτορα Βυζαντίου, Θεόφιλο. Γύρω του χτίστηκαν βαθμιαία αρκετά οικοδομήματα, τα κελιά των μοναχών, οι χώροι φιλοξενίας των επισκεπτών αλλά και το συνοδικό και το μουσείο της μονής.
Ο σημερινός ναός χτίστηκε το 1754, πάνω στα ερείπια δυο παλαιότερων ναών που είχαν ανοικοδομηθεί στο ίδιο μέρος.
Μπαίνοντας στη μονή συναντάμε το κοιμητήριο των πατέρων, το βαπτιστήριον και, πιο πέρα, το Σχολείο Ελληνικών Γραμμάτων που χτίστηκε το 1819.
Η εικόνα φυλάσσεται, μέσα σε σπήλαιο. Φιλοτεχνήθηκε κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο και σήμερα διακρίνονται μόνο το πρόσωπο της Παναγίας και του Ιησού, καθώς τα υπόλοιπα είναι καλυμμένα με ασήμι, δώρο του Γεωργίου Καραΐσκάκη που γιατρεύτηκε από θέρμη αφού πέρασε έξι μήνες στη μονή.
Στο ίδιο σημείο με το παρεκκλήσι, στο πάνω μέρος, υπάρχει κρύπτη όπου φυλάσσονται λείψανα Αγίων τα οποία συγκεντρώθηκαν εδώ μετά από μακραίωνες προσπάθειες και φυλάσσονται σε βαρύτιμες λάρνακες. Ιδιαίτερα εντυπωσιακός είναι ο διάκοσμος στο παρεκκλήσι, με πανέμορφες τοιχογραφίες.
Απέχει 33χλμ από το Καρπενήσι.
Η μονή γιορτάζει στις 23 Αυγούστου.
Επικοινωνία: 22370 80726 και 22370 80705
Το Μουσείο
Στη Μονή λειτουργεί ενδιαφέρον μουσείο με μέρος των θησαυρών, όπως εικόνες από το 15ο και 16ο αιώνα.
Στο χώρο του μουσείου φιλοξενείται μια αξιόλογη συλλογή από παλαιά χειρόγραφα, παλαιότυπα βιβλία και πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη και κειμήλια, ιερά άμφια, αργυρά και χρυσά δισκοπότηρα, χειρόγραφοι κώδικες, τυπογραφημένα βιβλία και το σπαθί του Καραΐσκάκη.
Το Μοναστήρι
Το 10 αιώνα μχ εντάθηκαν οι προσπάθειες της Κωνσταντινούπολης για εκχριστιανισμό και αφομοίωση των βαρβαρικών λαών της αυτοκρατορίας. Δύο ριψοκίνδυνοι μοναχοί ο Διονύσιος και ο Τιμόθεος, ακολουθώντας τις εντολές του αυτοκράτορα και του πατριαρχείου, έφτασαν στον άγριο αυτό τόπο με τους σκόρπιους ποιμενικούς πληθυσμούς.
Ήταν ενθουσιώδεις και είχαν σκοπό της ζωής τους, να κάνουν τους κατοίκους χριστιανούς. Για να μπορέσει να γίνει αποδεκτή η νέα θρησκεία, έστησαν προσκυνητάρι και εγκαταστάθηκαν εκεί που για αιώνες χτύπαγε η ιερή καρδιά του τόπου. Εκεί από όπου ο χτύπος αυτός αντανακλούσε σε ψυχές Ελλήνων και βαρβάρων. Στη θέση που υπήρχε για πολλούς αιώνες, το ανύπαρκτο πια Μαντείο του Οδυσσέα. Άναψαν μόνιμα και έναν πυρσό που αντανακλούσε το φως του στα βράχια και μάγεψε τους ντόπιους.
Εξαιτίας του πυρσού αυτού το μοναστήρι που χτίστηκε εκεί το 12ο αιώνα πήρε το όνομα " Μονή Πυρσού" ("Ορθόδοξος Συναξαριστής": Σύναξη της Παναγίας η «ἐν τῷ Πυρσῷ τῆς Εὐρυτανίας» στις 22-23 Αυγούστου).
Το 1587 το καθολικό καταστράφηκε από πυρκαγιά. Αμέσως μετά ξαναχτίστηκε και διακομίστηκε με τοιχογραφίες. Τότε, περί το 1600μχ, φιλοτεχνήθηκε και η εικόνα της Παναγίας.
Επειδή με τους αιώνες το όνομα έγινε από "Πυρσού", "Μπουρσού" που ακούγονταν κακόηχο, το 1845 επίσημα πλέον το μοναστήρι και το χωριό μετονομάστηκαν σε Μονή Προυσού και Προυσός αντίστοιχα ( ΦΕΚ, Νόμος ΚΕ’ της 5ης Δεκεμβρίου 1845 ).
Η Μονή παρέμεινε ενεργή όλα τα χρόνια που ακολούθησαν, αν και η φήμη της δεν ήταν πολύ μεγάλη, λόγω και του δύσβατου της περιοχής. Το 1748 η Μονή έγινε Σταυροπηγιακή.
Μεγάλο μέρος της Μονής κάηκε από τους Γερμανούς στις 16 Αυγούστου του 1944, γιατί αυτή αποτελούσε κέντρο στήριξης των ανταρτών της αντίστασης. Καταστράφηκαν πολλά κειμήλια, σκεύη, χειρόγραφα και βιβλία, αλλά ευτυχώς όχι και η πολύτιμη εικόνα της Παναγίας, η οποία είχε τοποθετηθεί σε κρύπτη.
Οι σήμερα σωζόμενες τοιχογραφίες φιλοτεχνήθηκαν γύρω στο 1785. Μέσα στην κρύπτη διασώζονται στην εξωτερική πλευρά τοιχογραφίες του 13ου αιώνα, ενώ εσωτερικά υπάρχουν δύο στρώματα, από τα οποία το ένα χρονολογείται στα 1518. Πολύ αξιόλογο είναι και το ξυλόγλυπτο τέμπλο της κρύπτης, που χρονολογείται στα 1810.
1821– Στρατηγείο - Θεραπευτήριο-Αναρρωτήριο τραυματιών.
Λίγα χρόνια πριν την εθνεγερσία του 1821 στάλθηκε στο μοναστήρι ως ηγούμενος, ο αγιορείτης πνευματικός Κύριλλος Καστανοφύλλης. Ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρίας και η πρόφαση ήταν να διορθώσει την δήθεν πνευματική και ηθική παρακμή του. Αμέσως και βάση σχεδίου οργάνωσε και λειτούργησε τη "Σχολή Ελληνικών Γραμμάτων" ( 1818-1828 ).
Η Μονή αποτέλεσε κέντρο πολιτικής καθοδήγησης του απελευθερωτικού αγώνα(υπάρχουν επιστολές του Μαυροκορδάτου κ.α). Έπαιξε δε κρίσιμο ρόλο στην όλη διαχείριση της πολιορκίας του Μεσολογγίου αλλά και στη σωτηρία πολλών μετά την καταστροφή της "Εξόδου".
Λειτούργησε δε καθ' όλη τη διάρκεια του αγώνα σαν θεραπευτήριο και αναρρωτήριο τραυματιών. Ο Καραϊσκάκης είχε εδώ το στρατηγείο του, όχι μόνο τους έξι μήνες που ήταν άρρωστος. Απλά το υπόλοιπο διάστημα ήταν αναγκασμένος να οργώνει τη Ρούμελη. Μάλιστα ο στρατηγός Καραϊσκάκης δώρισε το ασημένιο κάλυμμα της εικόνας σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη θέρμη, η οποία τον ταλαιπωρούσε και από την οποία γιατρεύτηκε κατά την παραμονή του στη Μονή.
Έξω από τη Μονή υπάρχουν δύο κάστρα αριστερά και δεξιά, οι «πύργοι του Καραΐσκάκη». Υπάρχει επίσης εκκλησάκι των Αγίων Πάντων, που κτίστηκε το 1754. Τέλος, σώζεται, πλήρως αναστηλωμένο το κτίριο που στέγασε επί Τουρκοκρατίας τη «Σχολή Ελληνικών Γραμμάτων» που λειτούργησε στη Μονή.